Këtë vit përkujtohet 77-vjetori i gjenocidit grek ndaj shqiptarëve të Çamërisë, pasi me ligj nga Kuvendi i Shqipërisë 27 qershori është caktuar si “Dita e gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë nga shovinistët grekë”.
Në të gjithë vendin gjatë muajit qershor organizohen aktivitete përkujtimore që kulmojnë me pelegrinazhin në “Varrezat Monumentale për Shqiptarët e Çamërisë”, në Sarandë, për të përkujtuar mijëra shqiptarë që humbën jetën gjatë gjenocidit grek dhe gjatë vuajtjeve pas shpërnguljeve nga tokat e tyre.
“Është një plagë që vazhdon të rrjedhë gjak”
Enver Kushi, shkrimtar me origjinë nga Çamëria, njëkohësisht muzeolog dhe studiues i trashëgimisë kulturore çame për Anadolu Agency (AA) tregon se si janë dokumentuar masakrat nga vetë dëshmitarë okularë nga popullsia çame.
“Është një plagë që vazhdon të rrjedhë gjak, ka 77 vite që rrjedh gjak. Unë jam rritur me qindra rrëfime për atë që ka ndodhur në Çamëri. Gjithçka nisi në Paramithi, një nga qytetet e rëndësishme të Çamërisë, me tradita, familje të mëdha, me shumë kulturë. Dëshmitarët okularë, që kemi intervistuar me sytë e tyre kanë parë llahtarinë. Ka nisur (masakra) paraditen e 27 qershorit të vitit 1944 kur bandat zerviste mësynë në këtë qytet, por mësynë pabesisht”, shprehet Kushi.
Ai ka arritur të mbledhë dhe ruaj dokumente dhe fotografi rreth masakrave, dëbimit të çamëve nga trojet e tyre dhe kampeve të refugjatëve çamë në Shqipëri.
“Unë kam disa lista emërore që janë autentike, pra lista emërore të hartuara mendoj në vitin 1945 nga njerëz që i kanë parë nga afër këto lloj masakrash, me emrat e atyre fëmijëve që janë masakruar. Në asnjë vend të botës, në historinë e njerëzimit, në asnjë luftë, sado e egër, e pamëshirshme të jetë dy gjëra nuk preken, fëmijët dhe gratë si dhe të sëmurët mendorë. Unë kam lista të fëmijëve të masakruar. Bandat zerviste thyen çdo gjë njerëzore. Kam një listë emërore të grave të masakruara, një listë të të sëmurëve mendorë. Unë kur i prek këto lista më dridhen duart sepse janë fëmijë”, tregon ai duke theksuar së fëmijët e masakruar ishin të moshave të ndryshme, duke përfshirë edhe foshnje disamuajshe.
Në listën që Kushi disponon të hartuar nga dëshmitarë okularë, ku përfshihen emrat e qindra të vrarëve, veçon numrin 42. “Djali quhet Nail Gjinika, nga Margëlliçi, 13-vjeç, dhe shënimi në anën e emrit të këtij djali është ‘pjekur në furrë’. Po e rrëfej këtë që opinioni publik shqiptar dhe jo shqiptar ta dëgjojë dhe të tronditet nga ky akt makabër. Bandat se të tillë ishin, jo vetëm grabisnin, por masakruan të pafajshmit, fëmijët dhe gratë, të pambrojturit”, shprehet Kushi, që sipas tij janë rrëfyer dhe dokumentuar nga dëshmitarët e masakrave ndaj popullsisë çame.
“Prindërve iu solla si dhuratë nga vendlindja një gur dhe degë ulliri”
Kushi tregon se prindërit e tij që lindën në një fshat pranë Filatit, u shpërngulën gjatë valës së gjenocidit, duke lënë gjithçka në trojet e tyre.
Ai tregon se e ka vizituar disa herë Çamërinë. “Shkova në fshat dhe kisha në kokë të gjithë gjeografinë e fshatit. Këmbët çuditërisht instiktivisht më çuan pranë shtëpisë ku ka lindur stërgjyshi, gjyshi, babai im dhe nëna ime, sepse janë nga një fshat. Nuk çova dhuratë tjetër, por mora një gurë, mora dhe degë ulliri, i futa në një qese dhe erdha në Shqipëri. Babai kur preku gurin dhe degën e ullirit filloi të qajë, filloi të qajë si fëmijë. Kur ai ndërroi jetë unë tek koka e varrit vura këtë gur. Të njëjtën gjë bëra edhe për nënën time dhe janë dy gurë”, rrëfen ai i përlotur.
Kushi thekson se edhe autorë grekë kanë folur për masakrat. “Them kasaphanë dhe këtë e dëshmojnë edhe autorët seriozë grekë. Unë po citoj një autor libri i të cilit është përkthyer në gjuhën shqipe, bëhet fjalë për profesor Jorgo Margariti në librin “Bashkëpatriotë të padëshiruar” ku mes tjerash flet për ditën e masakrës në Paramithi dhe thotë se atë ditë qyteti i Paramithisë u kthye në kasaphanë. Në rrugët e këtij qyteti gjeje fëmijë të masakruar, gra, vajza, pleq të të gjitha moshave me koka të prera, me barqe të çara”, tregon Kushi.
Ai thotë se për zgjidhjen e çështjes çame që ai e konsideron komplekse, përgjegjësia i takon përveç faktorit politik shqiptar dhe çam edhe shtetit shqiptar dhe sipas tij shteti shqiptar duhet patjetër ta ketë në objektivat e tij zgjidhjen e kësaj çështjeje.
“Kërkesat e shqiptarëve të Çamërisë janë të drejta”
Alket Veliu, njohës i çështjes çame dhe drejtues i Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsin”, për AA tha se ky përvjetor e gjen çështjen çame në luftën dhe përpjekjen e komunitetit çam për të rikthyer ato të drejta të mohuara 77 vite më parë, sipas tij, me ato të drejta që kanë të bëjnë më kthimin e kësaj popullsie shqiptare në trojet e veta.
Në lidhje me përpjekjet e shtetit shqiptar për çështjen çame ai tha se kjo duhet shikuar në dinamikën që ka vetë çështja në fjalë.
“Edhe këto 30 vite ka pasur ulje-ngritjet e veta, në përpjekjet e qeverisë shqiptare për çështjen çame. Mund të them si një nga arritjet që kemi patur është njohja e datës 27 qershor si dita e gjenocidit grek kundër popullatës shqiptare të Çamërisë. Më tej pastaj rezoluta është një nga pikat më të rëndësishme që është arritur. Këto janë momentet më të rëndësishme të luftës për çështjen çame”, tha Veliu.
Ai thekson se në ditët e sotme ka komplet një trend tjetër, sipas tij “drejt lënies në harresë ” të çështjes së shqiptarëve të Çamërisë.
“Kërkesat e shqiptarëve të Çamërisë janë të thjeshta dhe të drejta. Them të thjeshta pasi kërkohet kthim në trojet e veta. Nëse do të kishim një sugjerim edhe për qeveritë shqiptare unë do të përmendja kërkesën nga axhenda evropiane për çështjen çame apo për marrëdhëniet Shqipëri-Greqi e artikuluar kjo nga komisioneri Hahn (ish-komisioneri i BE-së për Politikat e Fqinjësisë Evropiane dhe Negociatat e Zgjerimit i Bashkimit Evropian (BE)), ku një nga pikat e rëndësishme në diskutimet mes dy vendeve është pikërisht diskutimi për çështjen çame dhe zgjidhja e kësaj çështjeje. Pra, shteti shqiptar mjafton të zgjedhë axhendën evropiane në marrëdhëniet Shqipëri-Greqi”, tha ndër të tjera Veliu.
Në raport me marrëdhëniet me Greqinë, qasja e shtetit shqiptar në lidhje me çështjen çame, sipas Veliut, duhet të jetë që të kërkojë të drejtat që i takojnë këtij komuniteti, që “janë të drejtat pronësore, janë të drejtat për edukim edhe për pjesën e shqiptarëve që kanë mbetur në Çamëri, për ata të besimit ortodoks”.
Ai thekson se kanë sjellë në vëmendje të publikut shqiptar fakte, dokumente të shkruara, por edhe rrëfime nga ata që kanë qenë vuajtësit e këtij gjenocidi. “Në këto 30 vite ka patur edhe botime nga studiues, historianë të ndryshëm të cilët e kanë dokumentuar këtë gjenocid që ka ndodhur në Çamëri”, shprehet Veliu.
“Padyshim që ne sot jemi në një luftë në mbrojtje të kauzës tonë dhe në përballje me ata që duan ta çojnë në harresë këtë kauzë, por të gjithëve do t’ju kujtoj se ne jemi në këmbë, ne jemi gjallë, ne do të jemi përballë kujtdo që do ta luftojë kauzën çame. Sikur edhe çami i vetëm të mbetet ai do të luftojë për kë të kauzë”, thotë Veliu.
Gjenocidi në Çamëri
Masakrat ndaj shqiptarëve të Çamërisë filluan që pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë dhe do të kulmonin në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. Nga qershori i vitit 1944 deri në mars të vitit 1945, mijëra shqiptarë të Çamërisë përjetuan një gjenocid të ashpër nga forcat greke nën komandën e Napoleon Zervës, që rezultoi me vdekjen masive të civilëve, por edhe me shkatërrimin, grabitjen dhe konfiskimin e pronave të tyre, ndërkohë që sot ende kjo plagë është e hapur.
Në vlerësimet e historianëve, por edhe të përfaqësuesve të komunitetit çam, janë rreth 5 mijë shqiptarë të Çamërisë, civilë të pafajshëm, mes tyre të moshuar, gra dhe fëmijë që humbën jetën nga masakrat dhe nga vuajtjet, që shënon një periudhë tragjike të fatit të popullsisë çame.
Si pasojë e masakrave u spastrua etnikisht një popullsi prej 35.000 banorësh, shqiptarë muslimanë të Çamërisë që u vendosën kryesisht në Shqipëri si refugjatë.